RYS HISTORYCZNY

Historię makroregionu karpackiego Europy Środkowo – Wschodniej kształtowały złożone procesy kulturowe, cywilizacyjne i polityczne. Jednym z najbardziej fundamentalnych i doniosłych była bez wątpienia chrystianizacja tego obszaru wiążąca się w sposób integralny z początkami państwowości Polski, Węgier oraz Rusi Kijowskiej. Od X wieku chrześcijańska tożsamość przez setki lat determinowała kierunki aktywności międzynarodowej środkowoeuropejskich elit politycznych. Wraz z postępującym od drugiej połowy XVIII wieku upadkiem Rzeczypospolitej Obojga Narodów,Pogórze Karpackie stało się obszarem dominacji imperium Habsburgów. Dramatyczną próbą ratowania polskiej niepodległości, poprzedzającą bezpośrednio okres zaborów była Konfederacja Barska. Ten funkcjonujący w latach 1768 – 1772 zbrojny, antyrosyjski związek szlachty polskiej nazywany przez wielu historyków pierwszym, polskim powstaniem narodowym obfitował w wiele ważnych wydarzeń, które rozgrywały się na karpackim pograniczu.W początkowym okresie konfederackiego zrywu Austriacy zezwolili aby w znajdującym się obecnie na terenie Słowacji mieście Preszów mogły rezydować powstańcze władze. Tamże w dniu 13 października 1770 r. ogłoszony został akt detronizacji króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Ostatecznie wiedeński dwór w kwestii polskiej postawił na politykę skutkującą militarną interwencją i uczestnictwem Austrii w dwóch rozbiorach Rzeczypospolitej.

Miejscem ostatniej regularnej bitwy Konfederacji Barskiej był warowny klasztor Karmelitów Bosych w Zagórzu.W dniu 29 listopada 1772 r. bliżej nieznany oddział konfederacki podjął się obrony karmelickiej siedziby obleganej przez przeważające liczebnością i uzbrojeniem rosyjskie oddziały dowodzone przez generała Iwana Drewicza. W wyniku ostrzału armatniego prowadzonego przez Rosjan znaczną część klasztornych zabudowań miał strawić pożar. Miejscowa legenda głosi, iż obrońcy pomimo doznanej klęski zdołali się ewakuować wykorzystując podziemne korytarze.Czy rzeczywiście tak się stało? Dziś wiemy na pewno, że po upadku Konfederacji Barskiej Zagórz na długie, 146 lat znalazł się w zaborze austriackim. Habsburgowie aż do 1918 r. skutecznie dławili wszelkie próby odbudowy polskiej państwowości. Polityka austriackiego zaborcy, umiejętnie podsycającego napięcia i konflikty społeczne w bardzo instrumentalny sposób traktowała niepodległościowe aspiracje innych narodów dążących do własnej państwowości. Podobnie, jak w przypadku Polski, również słowackie i ukraińskie drogi do samostanowienia i uzyskania trwałej państwowości okazały się długie i kręte. Administracyjna autonomizacja, liberalne podejście do używania języków narodowych oraz zrzeszania się w organizacjach społecznych przyczyniły się do wyidealizowanego postrzegania Galicji, której mianem określano polskie ziemie objęte austriackim zaborem. Pomimo wielu swobód, jakich nie mieli Polacy w innych zaborach,region ten do końca swojego istnienia w 1918 r. był w rzeczywistości jedną z najbardziej zacofanych i najbiedniejszych prowincji cesarstwa Habsburgów. Dla tego idea kolejowego skomunikowania węgierskiej części monarchii z Galicją była zwłaszcza dla jej karpackich, trudno dostępnych obszarów prawdziwym skokiem cywilizacyjnym. Dokonał się on za sprawą budowy Pierwszej Węgiersko-Galicyjska Kolei Żelaznej, która wiodąc m.in. tunelem łupkowskim do Zagórza (dzisiejsza lina nr 107) i dalej przez Ustrzyki Dolne, Krościenko (obecnie linia nr 108) połączyła w 1874 r. Budapeszt ze strategicznym wówczas pod względem militarnym Przemyślem. W początkowym okresie funkcjonowania nowego połączenia rocznie korzystało z niego od 150 do 200 tys. pasażerów. Ich liczba sukcesywnie rosła aby w 1887 r. osiągnąć poziom blisko 400 000! Skalę oddziaływania kolei na lokalne otoczenie gospodarcze i społeczne doskonale obrazuje przykład Zagórza, który, jak już wcześniej wspomniano,bardzo szybko przeobraził się z małej, prowincjonalnej, rolniczej osady w dynamicznie rozwijający się węzeł kolejowy. Miał on duże znaczenie strategiczne podczas I jak i II wojny światowej. W trakcie obu tych konfliktów żyjącym po sąsiedzku narodom karpackim wielokrotnie przychodziło stawać po przeciwnych liniach frontów, w ramach wrogich sobie sojuszy. Wraz z nastaniem sowieckiej dominacji w Europie Środkowo – Wschodniej od 1945 r. aż na cztery i pół dekady ta część naszego kontynentu została szczelnie zamknięta za tzw. „Żelazną Kurtyną”. Przez cały ten okres wszystkie zrywy społeczne na rzecz wolności i demokracji były skutecznie tłumione przez komunistyczne reżimy. Bardzo osobliwy charakter miała wówczas „współpraca transgraniczna” pomiędzy krajami tzw. „demokracji ludowej”, co najlepiej obrazuje przykład byłego województwa krośnieńskiego, któremu w okresie Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej przydzielono partnerski region „przygraniczny” ze stolicą w Biełogrodzie oddalonym od Krosna o jedyne… 1250 km!Przemiany polityczno – gospodarcze zapoczątkowane w Polsce w roku 1989 walnie przyczyniły się do rozpadu całego bloku sowieckiego. Na politycznej mapie Europy jako niepodległe państwa pojawiły się: Ukraina (1991 r.) i Słowacja (1993 r.). Przełomowym punktem dla współczesnych relacji transgranicznych tych krajów z Polską, Węgrami i Rumunią było utworzenie w dn. 14 lutego 1993 r. Związku Międzyregionalnego „Euroregion Karpacki”. Jego geneza i cele statutowe stały się zaczątkiem idei Europy Karpat, w którą wpisują się działania projektowe opisane w dalszej części publikacji.