O PROJEKCIE

Szanowni Państwo, niniejsza publikacja powstała w ramach projektu pn. „Otwieramy wrota Karpat. Dziedzictwo kulturowe łuku karpackiego w nowej odsłonie” finansowanego ze środków unijnego Programu Współpracy Interreg V-A Polska – Słowacja 2014-2020. Istotą tej transgranicznej inicjatywy zrealizowanej przez: Powiat Bieszczadzki (PL), Gminę Zagórz (PL), Miasto Medzilaborce (SK) oraz Miasto Giraltovce (SK) jest ochrona i rozwój dziedzictwa kulturowo – przyrodniczego terenu Pogórza Karpackie- go. W efekcie działań podjętych przez wyszczególnione, partnerskie samorządy powstały nowe atrakcje turystyczne umiejscowione na polsko – słowacko – ukraińskim pograniczu. Jedną z najważniejszych osi komunikacyjnych tego obszaru współtworzą linie kolejowe nr 107 i 108, które stykając się w Zagórzu prowadzą odpowiednio: na południe (przez tunel łupkowski) do słowackich Medzilaborec oraz na wschód (przez Ustrzyki Dolne i przejście graniczne w Krościenku) do Chyrowa na Ukrainie. Unikatowe zasoby historyczne i przyrodnicze znajdujące się na tej wielokulturowej przestrzeni czynią z niej niezwykle frapujący i atrakcyjny obszar wart niejednej, turystycznej eskapady. Podróże kolejowe po tym obszarze stały się możliwe już w drugiej połowie XIX wieku. Kolej dotarła do Zagórza w 1872 r., bardzo szybko zmieniając małą rolniczą osadę w dynamicznie rozwijający się węzeł komunikacyjny o strategicznym znaczeniu, zwłaszcza w trakcie I wojny światowej. W tym burzliwym czasie rodziła się legenda Obrońców Zagórskiego Węzła Kolejowego z 1918 r. stanowiąca historyczną i społeczną kanwę zagórskiej części przedstawianego tu projektu. Produkt turystyczny powstały dzięki działaniom projektowym opisanym w niniejszej broszurze daje asumpt do tego aby trans- port kolejowy na nowo stał się narzędziem służącym pogłębianiu dobrosąsiedzkich relacji oraz rozwojowi społeczno – gospodarczemu obszarów przygranicznych Polski, Słowacji i Ukrainy.

Na karpackim szlaku
GMINA ZAGÓRZ
www.zagorz.pl

Naszą podróż po polsko – słowacko – ukraińskim pograniczu rozpoczynamy w dolinie rzeki Osława, na styku Beskidu Niskiego i Zachodnich Bieszczadów. W tej urokliwej krainie leży Zagórz – stolica ponad 13 – tysięcznej gminy o barwnej historii i bogatym potencjale rozwojowym. Zagórz po raz pierwszy był wzmiankowany w 1412 roku jako wieś. Prawa miejskie uzyskał w 1977 r. Obecnie jest on centrum administracyjnym i gospodarczym jednej z ośmiu gmin znajdujących się na terenie powiatu sanockiego w województwie podkarpackim. Na terenie zlokalizowanej w Zagórzu Specjalnej Strefy Ekonomicznej „Euro – Park Mielec” funkcjonują zakłady zatrudniające około 2000 pracowników. Kolejnym potencjalnym inwestorom zagórski samorząd oferuje kompleksowo uzbrojone tereny inwestycyjne oraz atrakcyjne warunki prowadzenia działalności gospodarczej. Z racji swojego położenia miasto słusznie nazywane jest Bramą Bieszczadów. W Zagórzu krzyżują się szlaki komunikacyjne wiodące na Ukrainę i Słowację. Spod dworca kolejowego w Zagórzu na swe bieszczadzkie wędrówki wielokrotnie wyruszał ks. Karol Wojtyła – późniejszy papież, św. Jan Paweł II o czym przypomina okolicznościowy głaz. Oprócz wspomnianego wcześniej mini skansenu kolejowego o bogactwie kulturowym Miasta i Gminy Zagórz świadczą liczne zabytki architektury sakralnej na czele z monumentalnymi, XVIII – wiecznymi ruinami wspomnianego wcześniej Klasztoru oo. Karmelitów Bosych. Pozostałości karmelickiej siedziby majestatycznie wznoszą się wzgórzu nazywanym zagórskim Marymontem. Na jednej z bliźniaczych wież dawnej, klasztornej świątyni znajduje się taras widokowy, a niedawno odbudowane i odpowiednio zaadaptowane klasztorne foresterium (dawny budynek gościnny) staje się siedzibą nowoczesnego Centrum Kultury. W nowopowstałym obiekcie przewidziano m.in.: salę wirtualnej rzeczywistości, salę projekcyjno-filmową, salę ekspozycyjno – konferencyjną, punkt informacji turystycznej, pracownie artystyczne, pomieszczenia do promocji produktów regionalnych a także restaurację. Nowoczesna infrastruktura będzie wykorzystywana m.in. do prowadzenia działalności w zakresie popularyzacji lokalnych wątków historycznych związanych z działalnością Konfederacji Barskiej. Przypadającą w 2018 roku 250 – tą rocznicę zainicjowania tego patriotycznego zrywu uczczono w Zagórzu odsłonięciem unikatowego pomnika, zlokalizowanego na skwerze w centrum miasta. Jest to jedyny w Polsce monument ukazujący postać Nieznanego Konfederata Barskiego stojącego obok swojego wierzchowca – wiernego towarzysza żołnierskiej tułaczki.

Przy drodze wiodącej na klasztorne wzgórze znajduje się XVIII – wieczny kościół parafialny pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny. Wewnątrz świątyni, która w 2007 roku zyskała status Sanktuarium Matki Nowego Życia można podziwiać słynący licznymi łaskami, późnogotycki obraz Zwiastowania Najświętszej Maryi Pannie. Jak już wspomniano wśród darów wotywnych eksponowanych w kościele znajduje się m.in. oryginalny Krzyż Obrońców Węzła Zagórskiego. Sanktuarium i zespół klasztorny łączy trakt, na którym urządzono Drogę Krzyżową w formie Plenerowej Galerii Rzeźby Bieszczadzkiej. Specyfiką Gminy Zagórz jest wielokulturowość znajdująca swe odzwierciedlenie m.in. w sztuce i architekturze cerkiewnej. Do najcenniejszych zabytków tego rodzaju należy cerkiew pod wezwaniem Spotkania Pańskiego w Morochowie wybudowana w 1837 r.

W Zagórzu zlokalizowany jest kompleks skoczni narciarskich „Zakucie”. Znajdujące się tam obiekty jako jedyne na Podkarpaciu wyposażone są w maty igelitowe umożliwiające całoroczny trening.

Głównymi rzekami Gminy Zagórz są San i Osława. Pasjonatów wędkarstwa z pewnością zainteresują miejscowe łowiska obfitujące m.in. w: pstrągi, lipienie, brzany oraz głowacice. Ostatni z wymienionych gatunków jest szczególnie cenny. Głowacica (łac. Hucho hucho) na terenie Polski występuje jedynie w trzech rzekach: Sanie, Popradzie i Dunajcu. Majestatyczna ryba nazywana również: głowatką, dunajskim łososiem i Królową Sanu figuruje na Czerwonej Liście Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody (IUCN) jako gatunek krytycznie zagrożony (endangered), co oznacza że ryzyko jej wymarcia w naturze jest bardzo realne. Z myślą o zapobieżeniu takiej ewentualności, jak również krzewieniu szeroko pojętej edukacji ekologicznej w Zgórzu od 2011 corocznie organizowany jest Bieszczadzki Puchar Głowatki. Tym wyjątkowym zawodom wędkarskim rozgrywanym metodą no kill (nie zabijaj) towarzyszą prelekcje i warsztaty o tematyce ekologicznej gromadzące międzynarodowe audytorium. Głowacica bardzo często nazywana jest królową Sanu. W przypadku Osławy na takie miano zasługuje świnka (łac. Chondrostoma nasus), której niezwykle widowiskowe tarło trwające od kwietnia do maja, każdego roku gromadzi liczne rzesze obserwatorów. Podobne cele oraz formułę, jak „Bieszczadzki Puchar Głowatki” ma „Rykowisko Karpackie” – coroczne święto braci łowieckiej odbywające się w Zagórzu od 1998 r. Impreza inspirowana okresem godowym jeleni (stad nazwa „rykowisko”) z każdą kolejną edycją gromadzi coraz liczniejsze grono miłośników karpackiej przyrody, której jednym z najważniejszych atrybutów są bez wątpienia lasy. Obszar Gminy Zagórz cechuje wysoka lesistość (ok. 41,8% ) z dominacją takich gatunków drzew, jak: jodła, buk, sosna oraz świerk. Jedną z form ochrony lokalnego drzewostanu są pomniki przyrody. Na terenie zagórskiej gminy znajduje się 16 tego rodzaju obiektów. W rozległych kompleksach leśnych oprócz wspomnianych wcześniej jeleni bytują m.in.: m.in niedźwiedzie, żubry, rysie i wilki. Gmina Zagórz posiada korzystne warunki do uprawiania turystyki pieszej i rowerowej. Bogatą ofertę w zakresie jazdy konno oferuje ośrodek jeździecki w Łukowem dysponujący m.in. krytą ujeżdżalnią. Gmina Zagórz to przestrzeń z wielu względów wyjątkowa. Odkrywanie bogatych walorów kulturowo – przyrodniczych zagórskich okolic, jak i południowo wschodniej części polsko – słowackiego pogranicza z pewnością ułatwi mobilna aplikacja turystyczna dostępna na stronie internetowej www.dukladestination.com

 

MIASTO MEDZILABORCE

www.medzilaborce-urad.sk

Miasto Medzilaborce leży w północno-wschodniej Słowacji, w województwie preszowskim u zbiegu rzek Laborec i Vydraňka. Najstarsza wzmianka o Medzilaborcach pojawiła się w akcie darowizny węgierskiego króla Ludwika Wielkiego z 7 stycznia 1347, gdzie wyszczególniono je wśród dóbr rodziny Drugetów władających miastem aż do XVI wieku. Późniejsze dzieje Medzilaborec były odzwierciedleniem globalnych procesów i wydarzeń przedstawionych w rysie historycznym niniejszej publikacji. Mowa tu przede wszystkim o budowie linii kolejowej przebiegającej przez miasto, jak również obu wojnach światowych – zwłaszcza pierwszej. Współcześnie Medzilaborce najpowszechniej kojarzone są z Muzeum Sztuki Nowoczesnej Andy’ego Warhola (www.muzeumaw.sk ). Placówka założona w 1991 r. jest obecnie ponadregionalną instytucją o charakterze muzealno – galeryjnym promującą twórczość króla pop-artu, jak również aktualne trendy w sztuce współczesnej. Dzięki realizacji projektu pn. „Otwieramy wrota Karpat. Dziedzictwo kulturowe łuku karpackiego w nowej odsłonie” siedziba muzeum wzbogaciła się o stałą ekspozycję z okresu I wojny światowej zatytułowaną „Walki w Karpatach – Medzilaborce 1914/1915 ”. Na wystawie wyeksponowano m.in.: manekiny żołnierzy w mundurach z epoki, dioramy, tablice informacyjne, gabloty z artefaktami, modele samolotów i armatek górskich, kiosk z informacjami w języku słowackim, polskim, rosyjskim, angielskim, węgierskim i niemieckim.

Ekspozycja jest stale monitorowana i objęta systemem ochrony. Uzupełnieniem wystawy jest strona internetowa dostępna pod adresem www.1914-medzilaborce-1918.sk Korzystanie z bogatej oferty kulturalnej i turystycznej Medzilaborców, które w 1996 r. odzyskały status miasta powiatowego znacząco ułatwia kursujący od 2016 r. w wakacyjne weekendy międzynarodowy pociąg „Wojak Szwejk”. Połączenie kolejowe relacji Rzeszów – Medzilaborce – Sanok – Medzilaborce – Rzeszów stwarza możliwość bezpiecznego i wygodnego podróżowania po polsko – słowackim pograniczu, szlakiem unikatowych obiektów architektonicznych i przyrodniczych zlokalizowanych na historycznej trasie Pierwszej Węgiersko-Galicyjskiej Kolei Żelaznej. Burzliwy okres jej największego, strategicznego znaczenia przypomina rzeźba Dobrego Wojaka Szwejka dziarsko salutującego wszystkim pasażerom korzystającym z głównej stacji kolejowej w Medzilaborcach.

MIASTO GIRALTOVCE
www.giraltovce.sk

W odległości około 60 kilometrów na południowy – zachód od Medzilaborec, we wschodniej Słowacji, w województwie preszowskim, w powiecie Svidník znajdują się Giraltovce. Miasto wzmiankowane po raz pierwszy w 1416 r. nie posiada połączenia kolejowego, ale biegnący tędy strategiczny szlak drogowy powodował, iż miejscowość leząca nad rzeką Topľa bywała często teatrem spektakularnych wydarzeń historycznych. W 1805 r., po przegranej bitwie z Napoleonem pod Austerlitz, w Giraltovcach znalazła się część armii rosyjskiego księcia Kutuzowa. Od połowy XIX wieku aż do roku 1960 Giraltovce były siedzibą powiatu. Nowy rozdział w ich współczesnej historii nastąpił w listopadzie 1990 kiedy to odbyły się pierwsze samorządowe wybory. Społeczność Giraltoviec wybrała wówczas swoich przedstawicieli do rady miejskiej oraz burmistrza. W 1993 Słowacja stała się niezależnym państwem a jej integracja z Unia Europejską w 2004 roku otworzyła lokalnym samorządom możliwości korzystania z licznych programów wsparcia. Pozyskiwane z dużą skutecznością unijne fundusze od dłuższego czasu bardzo pozytywnie wpływają na współczesny wizerunek Giraltoviec. Wśród licznych owoców współpracy transgranicznej słowackich samorządowców znad Topľi z polskimi partnerami jest m.in. mobilna aplikacja przedstawiająca atrakcje turystyczne Giraltoviec i Powiatu Bieszczadzkiego. Narzędzie dostępne jest na stronie internetowej http://www.bieszczadzki.pl/strona-2205- bieszczady_poloniny_dwie_krainy_jedna.html lub po zeskanowaniu qr-codu. Twórczą kontynuacją współpracy obu partnerskich samorządów stał się projekt pn. „Otwieramy wrota Karpat. Dziedzictwo kulturowe łuku karpackiego w nowej odsłonie”. Dzięki niemu na bazie gruntownie odremontowanego budynku po byłym Komitecie Narodowym w Giraltovcach powstał Dom słowacko – polski, w którym urządzono pomieszczenia do prezentacji dziedzictwa kulturowego partnerów projektu.

POWIAT BIESZCZADZKI
www.bieszczadzki.pl

Powiat bieszczadzki obejmuje najdalej wysuniętą na południowy wschód część Polski. Jego południowe i wschodnie obrzeża sąsiadujące z Ukrainą są jednocześnie fragmentem zewnętrznej granicy Unii Europejskiej. Bieszczadzki szczyt Krzemieniec (Kremenaros) wznoszący się na wysokość 1221 m n.p.m. jest miejscem trójstyku granic Polski, Ukrainy i Słowacji. Powiat bieszczadzki zaliczany jest do najpiękniejszych regionów Podkarpacia, a charakterystyczne krajobrazy z bieszczadzkimi połoninami czynią z niego jeden z najoryginalniejszych górskich zakątków naszego kraju. Główną rzeką przepływającą przez obszar powiatu jest San, mający swe źródła w rejonie przełęczy Użockiej. Siedziba powiatu bieszczadzkiego – Ustrzyki Dolne, które z uwagi na dobrze rozwinięta infrastrukturę narciarską często nazywane sa zimowa stolica Podkarpacia. Miasto leży nad Strwiążem, jedyną polską rzeką należącą do zlewiska Morza Czarnego. Na Sanie znajdują się dwa sztuczne zbiorniki wodne. Większy z nich – Jezioro Solińskie położone jest częściowo na terenie powiatu bieszczadzkiego. Dostęp do Jeziora Solińskiego w okolicach Chrewtu i Teleśnicy stwarza dogodne warunki do wypoczynku i rekreacji. Charakterystyczną cechą wyróżniająca Bieszczady jest tutejsza przyroda. W Bieszczadach występuje odrębny niż pozostałych polskich górach układ pięter roślinnych. Współczesna flora bieszczadzka obejmuje ponad 900 gatunków. Występuje tu 27 gatunków endemitów wschodnio karpackich. Fauna Bieszczad obejmuje 51 gatunków ssaków (m.in niedźwiedź, żubr, ryś, żbik, jeleń, wilk), ok. 150 gatunków ptaków, 7 gatunków gadów, 10 gatunków płazów i ponad 25 gatunków ryb. Popularyzacją tych bogatych walorów przyrodniczych zajmuje się Muzeum Przyrodnicze działające w ramach Ośrodek Edukacji Ekologicznej Bieszczadzkiego Parku Narodowego w Ustrzykach Dolnych. Bardzo cennym kapitałem rozwojowym regionu bieszczadzkiego jest jego wielokulturowa historia. Powiat Bieszczadzki liderował projektowi „Otwieramy wrota Karpat. Dziedzictwo kulturowe łuku karpackiego w nowej odsłonie”. W ramach tego przedsięwzięcia wykonano pierwszy etap zagospodarowania przestrzeni wokół starej rafinerii nafty „Fanto” w Ustrzykach Dolnych, gdzie docelowo powstanie Bieszczadzkie Centrum Dziedzictwa Kulturowego. Budynek główny planowanego Centrum został wzniesiony 1935 r. Historia dawnej rafinerii sięga roku 1887. W tym czasie firma Józef Walter i Spółka rozpoczęła budowę pierwszej małej destylarni ropy w Ustrzykach Dolnych. Ze względu na rosnące zapotrzebowanie na naftę, przedsiębiorstwo stale się rozwijało i w okresie międzywojennym należało do spółki „Fanto”. Po zakończeniu I wojny światowej właściciele przystąpili do rozbudowy i modernizacji zakładu, co miało miejsce w latach 1929 -1935. Lata 30. XX wieku i Wielki Kryzys nie oszczędziły ustrzyckiej rafinerii i z powodów ekonomicznych Kartel Naftowy zdecydował się na zakończenie działalności zakładu. W trosce o mieszkańców ówczesne władze miasta założyły spółkę „Pilak” zajmującą się obróbką drewna, w której ponownie zatrudnienie znaleźli pracownicy rafinerii. W latach 60. ubiegłego wieku zabudowania fabryki wyrobów drzewnych „Pilak” przeszły na własność Lasów Państwowych a następnie Skarbu Państwa. Niewykorzystywany przez lata kompleks przemysłowy ulegał stopniowej degradacji aż do momentu przejęcia go przez Powiat Bieszczadzki. Powstające w Ustrzykach Dolnych Bieszczadzkie Centrum Dziedzictwa Kulturowego ma być docelowo kołem zamachowym rozwoju branży turystycznej w regionie bieszczadzkim stymulującym wzrost poziomu atrakcyjności turystycznej całego Podkarpacia. Osiągnięcie tych ambitnych celów znacząco ułatwiłaby reaktywacja połączeń kolejowych do Ustrzyk Dolnych, o którą konsekwentnie zabiegają władze Powiatu Bieszczadzkiego.

Tak oto przedstawione zostały kluczowe elementy projektu pn. „Otwieramy wrota Karpat. Dziedzictwo kulturowe łuku karpackiego w nowej odsłonie”, który przyszło realizować w skrajnie niekorzystnych i bezprecedensowych realiach pandemii COVID 19. Życząc Państwu dużo zdrowia pozostaje wyrazić nadzieję, iż niniejsze wydawnictwo będzie dla Was pomocne w korzystaniu z bogatych i różnorodnych walorów turystycznych polsko – słowacko – ukraińskiego pogranicza.
Źródła:
1. Centralne Archiwum Wojskowe – Wojskowe Biuro Historyczne
2. Jerzy Tarnawski, Świt wolności nad Osławą i Sanem. 90. rocznica odzyskania
niepodległości. „Verbum”, s. 10-11, Nr 9 (57) / 2008 z 26 października 2008. Parafia
Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Zagórzu.
3. Adam Pęzioł, Euroregion Karpacki- 25 lat później. Z myślą o przyszłości. „Limes”
Studia i Materiały z Dziejów Europy Środkowo-Wschodniej s. 115-124 nr 11/2018
4. Szymon Jakubowski Początki kolei węgiersko-galicyjskiej,
www.podkarpackahistoria.pl 13.05.2020
5. Szymon Jakubowski Klasztor w Zagórzu, www.podkarpackahistoria.pl 13.05.2020
6. Materiały (teksty i zdjęcia) przekazane przez Partnerów projektu.